Horst BIENEK

W okresie sowieckiej okupacji miasta, wczesną wiosną 1945 r., piętnastoletni Horst pracował przy demontażu maszyn i urządzeń, które wysyłano transportami do Związku Sowieckiego.

W grudniu 1945 r. opuścił Gliwice, wraz z pozostałymi niemieckimi gliwiczanami, których sukcesywnie wysiedlano z miasta. Na początku 1946 r. dotarł do sowieckiej strefy okupacyjnej. Początkowo trafił do miasta Köthen w Saksonii-Anhalcie. Tam imał się różnych prac dorywczych, z trudem łącząc koniec z końcem. W wolnych chwilach pisał, a owe juwenilia wysyłał do gazet. Został dostrzeżony. Z początkiem 1949 r. w Poczdamie rozpoczął praktykę w redakcji „Die Tagespost” – jednego z sześciu lokalnych dzienników ukazujących w sowieckiej strefie okupacyjnej. Doceniono jego pióro i wysłano go do szkoły w Bad Saarow na specjalny kurs dla młodych literatów. Kiedy w 1950 r. pisarz Martin Gregor-Dellin został w Berlinie Wschodnim przewodniczącym Rady Kulturalnej ds. Działalności Wydawniczej uczynił go swoim asystentem. Z uznaniem spotkały się wczesne liryki Bienka opublikowane w 1951 r. dwumiesięczniku „Sinn und Form” wydawanym przez berlińską Akademię Sztuk Pięknych. Jednocześnie rozpoczął przygodę z teatrem. We wrześniu 1951 r. Bertolt Brecht przyjął go do klasy mistrzowskiej w swoim Berliner Ensemble.

W nocy z 8 na 9 listopada 1951 r. Bienek został aresztowany przez funkcjonariuszy wschodnioniemieckiego Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Stasi). Powodem zatrzymania było, iż jego nazwisko znalazło się wśród kontaktów w notesie Güntera Grella, działacza młodzieżówki komunistycznej i dziennikarza, który na początku 1950 r. został zwerbowany przez wywiad amerykański. Tydzień przed aresztowaniem Bienka Grell został uprowadzony z zachodniego sektora Berlina i osadzony w więzieniu.

W mieszkaniu Bienka dokonano drobiazgowej rewizji, podczas której znaleziono m.in. „niepoprawne politycznie” książki i karykaturę Stalina. Pod zarzutem działalności antypaństwowej i szpiegostwa na rzecz USA został przekazany w ręce sowieckiej tajnej policji MGB. W jego obronie stanęła część zespołu Berliner Ensemble, prosząc Brechta, by ten wstawił się za Bienkiem. Bezskutecznie. Kierownik Berliner Ensemble nie uczynił nic, by pomóc młodszemu koledze.

Bienek osadzony został w sowieckim Centralnym Więzieniu Śledczym przy Lindenstraße w Poczdamie. Przesłuchiwano go najczęściej nocą, wcześniej pozbawiając, bito, głodzono, zmuszano do wielokrotnego powtarzania tych samych wątków z własnego życia. Wszelkie błędy i przejęzyczenia, spowodowane brakiem snu i torturami, protokołowano jako fakty potwierdzające winę, nawet jeśli były to sprawy tak pozornie nieistotne jak pomyłka imion bohaterów czytanych przed laty lektur.

Po brutalnym śledztwie 12 kwietnia 1952 r. sowiecki trybunał wojskowy uznał go winnym „podżegania antysowieckiego” oraz „szpiegostwa na rzecz Stanów Zjednoczonych” i wydał wyrok skazujący na dwadzieścia lat obozu pracy.

Deportowano go do Związku Sowieckiego i osadzono w łagrze (komunistycznym obozie koncentracyjnym) przy kopalni węgla kamiennego w Workucie – syberyjskiej miejscowości położonej za kołem podbiegunowym, między Północnym Uralem a Morzem Arktycznym, gdzie w oparciu o niewolniczą pracę więźniów rozbudowywano przemysł ciężki i wydobywczy. W mieście panowały ekstremalne warunki klimatyczne. Długa ośmiomiesięczna zima z bardzo niskimi temperaturami oraz silnym, lodowatym wiatrem i krótkie, wilgotne lato w połączeniu z katorżniczą, wyczerpującą pracą sprzyjały chorobom i skutkowały wysoką umieralnością więźniów. W tym wypadku młody wiek Bienka był atutem. Kiedy trafił do łagru miał 22 lata.

W niewoli nauczył się języka rosyjskiego. Pomimo zakazu pisania, nie porzucił pasji literackiej. Pisał wiersze, które ukrywał przed strażnikami. Brał udział wielkim buncie więźniów w Workucie latem 1953 roku, po którym przeniesiono go do obozu w Swierdłowsku (obecnie Jekaterynburg) – mieście po wschodniej stronie środkowego Uralu. Tam pracował w brygadach więźniów budujących osiedla mieszkaniowe. W październiku 1955 r., po czterech latach spędzonych w łagrach, został zwolniony na mocy zawartych miesiąc wcześniej porozumień między Związkiem Sowieckim a RFN, które zwarto podczas wizyty w Moskwie kanclerza Konrada Adenauera.

Już po śmierci Bienka, we wrześniu 1994 r. Prokuratur Generalny Federacji Rosyjskiej, po zbadaniu akt jego sprawy, uznał, że został on skazany bezpodstawnie, a cały proces w 1952 r. miał charakter represji politycznej. Horst Bienek został pośmiertnie zrehabilitowany.

Po zwolnieniu z łagru w 1955 r. postanowił nie wracać do NRD. Władze sowieckie przychyliły się do jego prośby. Przez Eisenach w Niemczech Wschodnich, dotarł do Salzgitter w Dolnej Saksonii, gdzie mieszkał jego ojciec. Podobnie jak w dzieciństwie, również i teraz nie potrafił znaleźć z nim wspólnego języka. Tym bardziej, że ojciec ożenił się po raz wtóry, czego Bienek silnie związany emocjonalnie z nieżyjącą matką nie potrafił zaakceptować. Opuścił Salzgitter i wyjechał do Burbach w Nadrenii Północnej-Westfalii, gdzie mieszkała jego siostra Edeltraut.

W latach 1957–1961 pracował m.in. jako redaktor kulturalny w Hessischer Rundfunk – radiowo-telewizyjnej korporacji z siedzibą we Frankfurcie nad Menem. Prawie równocześnie, od 1959 do 1961 r., wspólnie z artystą i krytykiem sztuki Hansem Platschkiem, współredagował magazyn artystyczny „Blätter+Bilder”. W 1961 r. otrzymał posadę redaktora w monachijskim wydawnictwie Deutscher Taschenbuch Verlag (dtv), gdzie odpowiedzialny był m.in. za serię współczesnej literatury niemieckojęzycznej. Od 1965 r. mieszkał w miejscowości Ottobrunn koło Monachium.

Pisał wiersze, eseje, opowiadania, felietony oraz scenariusze filmowe i teatralne. Zajmował się również krytyką literacką, teatralną i artystyczną. W 1968 r. został członkiem zachodnioniemieckiego stowarzyszenia pisarzy Deutsches PEN-Zentrum. W tym samym roku przyjęto go w poczet członków Bawarskiej Akademii Sztuk Pięknych, a dwa lata później do Niemieckiej Akademii Języka i Literatury. Jego twórczość początkowo koncentrowała się na refleksji nad doświadczeniem jednostki w sytuacjach przemocy i opresji ze strony totalitarnego państwa, dążącego do zewnętrznego i wewnętrznego ubezwłasnowolnienia swoich obywateli.

W 1975 r. ukazała się „Pierwsza polka”, rozpoczynająca cykl, na który ostatecznie złożyły się  cztery książki nazywane górnośląską kroniką w czterech powieściach lub gliwicką tetralogią, będące opus magnum Bieńka i jednocześnie oddaniem przezeń hołdu Gliwicom jego dzieciństwa. Kolejne części cykl powstały w ciągu następnych siedmiu lat: „Wrześniowe światło” (1977), „Czas bez dzwonów” (1979), „Ziemia i ogień” (1982). Do czasów spędzonych w rodzinnym mieście nawiązał również w cyklu wierszy opublikowanych w 1976 r. pod znamiennym tytułem „Gliwickie dzieciństwo”. Już po zakończeniu gliwickiej tetralogii, w 1983 r. ukazał się „Opis pewnej prowincji”, będący również poświęcony światu utraconemu przez pisarza wraz z opuszczeniem Gliwic w 1945 roku. Jest również autorem pomniejszych szkiców, w których rekonstruował lata swojego dzieciństwa i wczesnej młodości.