duchowni

Johannes Chrząszcz

1857–1928

Johannes Chrząszcz

Ksiądz katolicki, historyk, badacz dziejów Górnego Śląska. Inicjator, współzałożyciel i darczyńca Muzeum w Gliwicach.

Przyszedł na świat 27 kwietnia 1857 r. w Mionowie, wsi położonej niecałe osiem kilometrów od Głogówka, w rodzinie kmiecia i młynarza Josepha oraz Marianny z domu Hupka. Na chrzcie otrzymał imiona Joannes Petrus (Jan Piotr). Po ukończeniu sześciu lat rozpoczął edukację w szkole elementarnej w Wierzchu, w której nauczano głównie po polsku. Pod wpływem proboszcza z Wierzchu ks. Lorenza Massorsa, który dostrzegł w nim zdolnego i pojętnego ucznia, rodzicie postanowili, że ich syn powinien kontynuować edukację w gimnazjum w Głubczycach. By jednak tak się stało wcześniej musiał opanować perfekcyjnie języki niemiecki. Dlatego najpierw trafił do szóstej klasy szkoły miejskiej w Prudniku, a stamtąd w 1869 r. do szkoły dla chłopców w Głogówku, którą ukończył w 1871 r. i dopiero wówczas został uczniem gimnazjum w Głubczycach, gdzie pozostał kolejne dwa lata.

W 1873 r. został przyjęty do konwiktu dla chłopców we Wrocławiu i rozpoczął naukę we wrocławskim katolickim gimnazjum świętego Macieja. Kiedy w ramach ustaw Kulturkampfu, wymierzonych w instytucje kościelne, latem 1875 r. konwikt został zlikwidowany, Chrząszcz w celu kontynuowania nauki przeniósł się do Opola, gdzie zamieszkał na stancji i jesienią tego samego roku podjął naukę w tamtejszym Państwowym Gimnazjum Miejskim. W 1877 r. zdał egzamin maturalny.

Królewskie Katolickie Gimnazjum w Gliwicach, koniec XIX w.

W tym samym roku powrócił do Wrocławia i rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie. Czas studiów przypadł na trudny dla Kościoła okres kulturkampfu. Nie otwarto konwiktu dla studentów, mieszkał na prywatnej pensji. Ponieważ seminarium również było zamknięte, na końcowy etap nauki biskup Heinrich Förster skierował studentów do seminarium teologicznego w Pradze, gdzie Chrząszcz studiował od jesieni 1880 r. do lata 1881 r. W dniu 15 lipca 1881 r. w praskiej katedrze świętego Wita otrzymał święcenia kapłańskie z rąk biskupa Karela Průchy.

Ponieważ ustawodawstwo kulturkampfu ograniczało władzę biskupów w zakresie obsady stanowisk duszpasterskich, biskup Förster starał się kierować świeżo wyświęconych duchownych do prywatnej posługi wśród katolickich rodzin arystokratycznych i szlacheckich. Chrząszcz trafił do hrabiego Bernharda von Strachwitza w Chróścinie Opolskiej, gdzie m.in. był guwernerem jego syna, a okazjonalnie pełnił obowiązki administratora tamtejszej opustoszałej parafii.

W 1882 r. Chrząszcz postanowił przenieść się do okręgu przemysłowego, gdzie o pomoc w pracy duszpasterskiej zwrócił się do niego ks. Theophil Schöneich z Rudy, kuracji należącej wówczas do parafii w Biskupicach.

Gliwice

W Rudzie spędził pół roku. 15 stycznia 1883 r. prowincjonalne kolegium szkolne we Wrocławiu powołało go na stanowisko katechety w królewskim katolickim gimnazjum w Gliwicach, z przypisaniem do gliwickiej parafii Wszystkich Świętych

Nauczał religii oraz języka polskiego. Odprawiał również msze święte dla uczniów w mocno wówczas podupadłym kościele gimnazjalnym Krzyża Świętego, którą to świątynię z jego inicjatywy odnowiono.

W 1888 r. ukończył rozprawę z egzegetyki nowotestamentalnej poświęconą apokryficznej gnostyckiej (ebionickiej) Ewangelii Hebrajczyków z I wieku naszej ery i na jej podstawie otrzymał tytuł doktora teologii. Doktorat Chrząszcza był pierwszym obronionym na wydziale teologicznym we Wrocławiu po dwudziestopięcioletniej przerwie. Jeszcze w tym samym roku opublikował łaciński oryginał swej pracy w gliwickim wydawnictwie Theodora Zalewskiego. Dwa lata później ukazała się drukiem jego druga książka w której opisał historię objawień w Lourdes.

Jego zainteresowania coraz bardziej zmierzały w stronę przeszłości regionu. W 1889 r. został członkiem Towarzystwa dla Historii i Starożytności Śląska we Wrocławiu. W latach 1891–1983 był redaktorem naczelnym ilustrowanego polskojęzycznego dwutygodnika „Misyonarz Katolicki”, wydawanego nakładem oficyny Karola Miarki młodszego z Mikołowa. Od 1895 r. jego publikacje ukazywały się na łamach „Schlesisches Pastoralblatt”, rok później w „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”. W 1897 roku artykułów było już tyle, że złożyły się na obszerną książkę.

Kościół pw. Wszystkich Świętych w Gliwicach, początek XX w.

Konwikt św. Józefa dla chłopców - uczniów gliwickiego gimnazjum przy ul. Kozielskiej, założony z inicjatywy ks. Chrząszcza, oddany do użytku w 1903 r., obecnie IV Liceum Ogólnokształcące im. Orląt Lwowskich

Królewskie Seminarium Nauczycielskie w Pyskowicach, początek XX w.

publikacje

Artykuły naukowe, zawsze w języku niemieckim, publikował zarówno w obydwu wyżej przywołanych pismach, jak i w założonym przez siebie „Oberschlesische Heimat” i jego kontynuacji od 1924 r, czyli „Oberschlesisches Jahrbuch”.

Ponadto w latach 1902–1920 pisał dla katowickiego miesięcznika „Oberschlesien”, później, od 1919 roku, dla opolskiego „Der Oberschlesier”, wrocławskiego „Schlesische Geschichtsblätter” (periodyku Towarzystwa dla Historii Śląska) oraz pomniejszych pism lokalnych, które wyłoniły się w latach dwudziestych na fali aktywizacji krajoznawstwa górnośląskiego.

W języku polskim wydawał natomiast adresowane do niższych warstw społecznych broszury dewocyjne i modlitewniki. Wyjątkiem była praca historyczna o parafii św. Barbary w Królewskiej Hucie, którą opublikował w dwóch wersjach językowych. Historiografia była dlań nierozdzielnie związana z aktywnością pastoralną.

Do kwietnia 1891 r. był katechetą i nauczycielem w Gliwicach. W międzyczasie w listopadzie 1890 r. został mianowany proboszczem parafii św. Mikołaja w Pyskowicach. Przed opuszczeniem Gliwic zainicjował działania mające na celu utworzenie konwiktu dla ubogich uczniów z gliwickiego gimnazjum. Kiedy w lipcu 1893 r. powołano do życia Związek Zbiorczy dla Założenia Konwiktu dla Biednych Studentów w Gliwicach, napisał statut tego stowarzyszenia.

Dziesięć lat później, 16 kwietnia 1903 r., dokonał poświęcenia gmachu konwiktu (obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 1 przy ul. Kozielskiej).

Plebanem pyskowickim pozostał do chwili śmierci, ponad trzydzieści siedem lat. Pomimo przywiązania do polskiej formy zapisu swego imienia czuł się Niemcem, jednak jako kapłan prowadził duszpasterstwo w obydwóch językach – polskim i niemieckim. Oprócz działalności duszpasterskiej zasiadał w sejmiku powiatowym (Kreistag), w radzie miasta Pyskowice, w deputacji szkolnej, w komisji egzaminacyjnej katolickiego seminarium nauczycielskiego w Pyskowicach oraz był przewodniczącym rady nadzorczej pyskowickiej kasy pożyczkowej. W 1902 r. został sekretarzem dziekana dekanatu pyskowickiego, a pod koniec życia, w lutym 1924 r. dziekanem. W 1927 r. z okazji siedemdziesiątych urodzin, biskup wrocławski Adolf Bertram mianował go radcą duchownym.

Jego aktywność duszpasterska i społeczna dalece wykraczała poza sferę posługi parafialnej. Podobnie jak wielu kapłanów katolickich Górnego Śląska zaangażował się w życie polityczne w duchu i w interesie katolickiej Partii Centrum. Występował na zebraniach partyjnych, zabierał głos i wygłaszał przemówienia. W czasie polsko-niemieckiego konfliktu o Górny Śląsk w latach 1918–1922, stał na stanowisku, że region ten powinien należeć do Niemiec. Jednocześnie był przeciwnikiem działań radykalnych i rzecznikiem porozumienia polsko-niemieckiego.

Był inicjatorem i współzałożycielem założonego w 1904 r. w Opolu Górnośląskiego Stowarzyszenia Historycznego oraz członkiem redakcji wydawanego od 1905 r. pisma „Oberschlesische Heimat”, a od 1913 r. prezesem tegoż stowarzyszenia i redaktorem naczelnym. Kiedy w 1922 r. ukazał się ostatni numer „Oberschlesische Heimat”, Chrząszcz założył nowe pismo, rocznik „Oberschlesisches Jahrbuch für Heimatgeschichte und Volkskunde”.

Najsłynniejszą i najbardziej trwałą inicjatywą Chrząszcza był współudział w powstaniu Muzeum Górnośląskiego, którego spadkobiercą w prostej linii jest obecnie Muzeum w Gliwicach. Był jednym z głównych założycieli i autorem statutu powstałego w Gliwicach w 1905 r. Stowarzyszenia dla Muzeum Górnośląskiego. Muzeum Górnośląskie w Gliwicach otwarto 18 lutego 1906 r. Było trzecim muzeum w rejencji opolskiej, po muzeach w Nysie i Opolu i pierwszym w okręgu przemysłowym. Bez jego zaangażowania, starań, licznych koneksji, a przede wszystkim autorytetu uczonego i jednocześnie kapłana, gliwickie muzeum powstałoby zapewne dużo później i być może o odmiennym profilu.

Dorobek historyczny i publicystyczny księdza Chrząszcza prawie dwieście pozycji, w tym 64 prace zwarte, spośród których szesnaście stanowią opracowania historyczne, a resztę broszury dewocyjne. Pozostałe to przede wszystkim artykuły – historyczne bądź pastoralne. Jego opracowania historii regionu, pomimo, że od ich powstania upłynął już ponad wiek, wciąż należą do prac, z których korzystają kolejne pokolenia historyków i miłośników przeszłości Górnego Śląska.

W latach dwudziestych XX wieku rozpoczął prace nad nową, autorską historią Gliwic, jednak nie zdążył jej doprowadzić do końca. W sierpniu 1927 r. przeszedł wylew. Zmarł 26 lutego 1928 r. Jego doczesne szczątki złożono na cmentarzu św. Stanisława w Pyskowicach.