Jerzy Lewczyński
1924–2014
Inżynier, artysta fotograf, krytyk fotografii, twórca koncepcji „archeologii fotografii”, jeden z najwybitniejszych artystów fotografów polskich w XX wieku.
Przyszedł na świat 14 marca 1924 r. w rodzinie Lucjana i Ireny z domu Grątkowska. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w Rachaniach, gdzie jego ojciec od 1937 r. jako wójt przewodniczył radzie gminnej. Matka była urzędniczką pocztową. Po ukończeniu Publicznej Szkoła Powszechnej im. Prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego Mościckiego w Rachaniach, kontynuował naukę w Państwowym Gimnazjum im. Bartosza Głowackiego w Tomaszowie Lubelskim.
Wybuch wojny w 1939 r. pokrzyżował młodzieńcze plany. Podczas okupacji, mieszkając u rodziców, imał się różnych zajęć, m.in. pracował na poczcie w Tomaszowie Lubelskim i placówce pocztowej w Rachaniach. Ojciec Lucjan Lewczyński, po wkroczeniu Niemców i ustanowieniu zarządu okupacyjnego, pozostał na swoim stanowisku, jednocześnie zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wstąpił do Związku Walki Zbrojnej i czynnie pomagał innym konspiratorom, uciekinierom i przesiedleńcom. Współtworzył lokalne struktury Polskiego Państwa Podziemnego w Tomaszowie Lubelskim. Aresztowany przez Niemców w styczniu 1941 r., nie przeżył brutalnego przesłuchania w szkole w Rachaniach, którą zajmowała żandarmeria wojskowa i gdzie mieściła się placówka niemieckiej policji porządkowej. Śmierć ojca głęboko wstrząsnęła niespełna siedemnastoletnim Jerzym. Postanowił walczyć z okupantem. Wstąpił do Armii Krajowej i został zaprzysiężony pod pseudonimem „Marian”, jako żołnierz I plutonu, 4 kompanii, Rejonu Obwodowego AK Tomaszów Lubelski. Pełniąc różne zadania w konspiracji używał również nazwisk Jerzy Kwiatek i Jerzy Łabędź. W chwili wkroczenia Armii Czerwonej pełnił obowiązki zastępcy dowódcy drużyny w stopniu kaprala. Zagrożony, podobnie jak część jego kolegów z oddziału, aresztowaniem przez NKWD, w październiku 1944 r. wstąpił do służby w „ludowym” Wojsku Polskim. Służył w 1 Samodzielnym Batalionie Chemicznym II Armii Wojska Polskiego, który stacjonował w Zamościu, a następnie w Skierniewicach. W kwietniu 1945 r. zdezerterował z wojska i ukrywał się m.in. w przysiółku Wożuczyn-Cukrownia w pobliżu Rachania, dokąd po śmierci męża przeprowadziła się jego matka.
W drugiej połowie 1945 r. przyjechał na Górny Śląsk i 3 października 1945 r. w Katowicach ujawnił się przed komisją weryfikacyjną. Szczęśliwe jego dezercję z wojska objęto abolicją. Nie zdążył jednak dopełnić wszystkich formalności związanych z rozpoczęciem studiów na Wydziale Inżynieryjno-Budowlanym Politechniki Śląskiej, które rozpoczął dopiero w następnym roku akademickim 1946/1947. Na kilka miesięcy wrócił do matki. Pierwszy rok studiów spędził w pomiędzy Gliwicami a Chorzowem, gdzie mieszkał kątem w mieszkaniu swojego wuja przy ul. Poniatowskiego. Dopiero na drugim roku studiów przeprowadził się do Gliwic i wynajął mieszkanie przy ul. Częstochowskiej 10. Czasie studiów został członkiem Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej – organizacji młodzieży studenckiej założonej przez działaczy socjalistycznych związanych z Polską Partią Socjalistyczną (PPS). Zdążył jeszcze wpisać się do PPS, jednak po utworzeniu w grudniu 1948 r. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej nie został jej członkiem.
W 1948 r. ożenił się. Jako były żołnierz Armii Krajowej od 1947 r. był rozpracowywany przez funkcjonariuszy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Chorzowie, a następnie w Gliwicach. Podejrzewano go o przynależność do nielegalnych organizacji antykomunistycznych. Na podstawie donosów i trwającej prawie dwa lata obserwacji stwierdzono, że „zajmuje się wyłącznie nauką” i pozostawiono go w spokoju, choć do końca istnienia PRL figurował w kartotekach jako „element niebezpieczny”.
Po zakończeniu studiów, w 1952 r. przeprowadził się do mieszkania przy ul. Korfantego 21 w Gliwicach. Jeszcze w trakcie studiów, w 1950 r. został zatrudniony w Miejskim Przedsiębiorstwie Budowlanym, które mieściło się przy ul. Jasnogórskiej. Od 1951 r. pracował jako technik-konstruktor, a następnie projektant w Biurze Projektów Przemysłu Chemicznego w Gliwicach.
Pierwsze zdjęcia, które wykonał jeszcze przed wojną w rodzinnych stronach, oglądane po latach zdradzają talent i dobre oko. Jego pierwszym aparatem był amerykański Kodak Baby Brownie 6×4 cm, a kolejnym, kupionym tuż przed wybuchem wojny, niemiecki Agfa Billy Rekord 6×9 cm. Pasję fotografowania dzielił wówczas z mieszkającym w pobliskich Siemnicach Feliksem Łukowskim, również żołnierzem AK. Razem fotografowali swoją okolicę, widoki pod słońce, architekturę, najbliższych, typy ludzkie.
Kiedy zamieszkał w Gliwicach, nie rozstawał się z aparatem. Był jednym z członków-założycieli powstałego w 1951 r. gliwickiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Fotograficznego (PTF), które dziesięć lat później przekształciło się w Gliwickie Towarzystwo Fotograficzne (GTF) i funkcjonowało przez kolejne 39 lat, by zakończyć działalność w 2000 roku. Od 1956 r. był członkiem Związku Polskich Artystów Fotografików (ZPAF), a cztery lata później został członkiem Komisji Rady Artystycznej tej organizacji. Na początku lat pięćdziesiątych tworzył w prace osadzone w nurcie realistycznym, częściowo pod wpływem piktorializmu Jana Bułhaka, który łączył z realizmem socjalistycznym. Jednak już wówczas poszukiwał własnego stylu. W latach pięćdziesiątych razem ze swoimi przyjaciółmi Zdzisławem Beksińskim i Bronisławem Schlabsem współtworzył nieformalną grupę artystyczną, która odcisnęła wyraźnie piętno nie tylko na fotografii. Świadectwem wieloletniej przyjaźni z mieszkającym najpierw w Sanoku, a następnie w Warszawie, Beksińskim oraz ich wspólnych artystycznych poszukiwań, jest wydana w 2015 r. przez Muzeum w Gliwicach książka „Listy do Jerzego Lewczyńskiego”, w której znalazło się trzysta listów napisanych w ciągu trzydziestu lat. Był również współzałożycielem artystycznej grupy „Gliwice”, do której należeli również Aleksander Górski, Piotr Janik, Zofia Rydet, Adam Scheybal, Stanisław Skoczeń i Roman Wichrowski.
Wraz z Beksińskim i Schlabsem był w 1959 r. uczestnikiem pokazu zamkniętego, który odbył się w gliwickim Oddziale PTF oraz wystawy fotografii w Galerii Krzywe Koło w Warszawie. Wydarzenia te uznawane są jako narodziny nowego nurtu w polskiej fotografii artystycznej nazywanego „antyfotografią” lub „teatrem fotografii”.
Od końca lat sześćdziesiątych rozwijał i udoskonal własny styl, pełen odniesień do fotografii amatorskiej, w tym własnej rodzinnej, sięgającej czasów dzieciństwa i przeżyć wojennych. Fotografował m.in. fragmenty murów, napisy, gazetki ścienne, listy, ogłoszenia na słupach, znalezione notatki, różnorodne, zniszczone przedmioty, niszczejące nagrobki. Wykorzystywał m.in. znalezione i zniszczone negatywy. Zdjęcia przedstawiające napisy na murach, zapiski w zeszytach szkolnych, listy pocztówki, karteczki z codziennymi zakupami, nazywał „fotografią pisaną”. Jego działania wyprzedziły tym samym zainteresowania artystyczne związane z pojęciem fotografii jako „zbiorowej pamięci” czy „archiwum historii” popularne w światowej fotografii dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Odtwarzał zniszczone negatywy, często uznane za bezużyteczne, zbierał i ocalał fotografie wyrzucone na śmietnik, odnalezione w składzie makulatury lub wyszperane na „pchlim targu”. Stworzył własną koncepcję „archeologii fotografii”, dla której opracował ramy teoretyczne.
W latach 1975–1984 był przewodniczącym Rady Artystycznej ZPAF a od 1975 do 1999 r. zastępcą prezesa Okręgu Śląskiego ZPAF w Katowicach. W latach 1988–1993 wykładał na Wyższym Studium Fotografii ZPAF w Warszawie. Przez lata zbierał materiały do autorskiej „Antologii fotografii polskiej 1839–1989”, którą wydał w 1999 r. Jest to osobisty, autorski wybór obejmujący całą historię polskiej fotografii, od wynalezienia tego medium w 1839 r., aż do upadku komunizmu w 1989 r.
Wziął udział w 37 wystawach zbiorowych i 21 indywidualnych w kraju, oraz w 23 wystawach zbiorowych za granicą.
Za swoją twórczość był wielokrotnie wyróżniany w kraju i za granicą, m.in. I nagroda w Konkursie Spółdzielczości Pracy (1955), I nagroda na Gliwickiej Wystawie PTF (1957), złoty medal na wystawie fotografii w Mediolanie (1960), srebrny medal na międzynarodowej wystawie w Belgradzie (1963), Medal Pamiątkowy im. Jana Bułhaka za twórczość artystyczną (1976); Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1985), Medal za Osiągnięcia Twórcze im. Jana Bułhaka (1985), Nagroda Honorowa Towarzystwa Przyjaciół Gliwic (1995), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1996), Medal „Zasłużony dla fotografii polskiej” (1997), Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2007).
Posiadał tytuł honorowego członka Międzynarodowej Federacji Sztuki Fotograficznej. Był również członkiem honorowym Fotoklubu Rzeczypospolitej Polskiej.
Zmarł 2 lipca 2014 w Gliwicach. Jego doczesne szczątki spoczęły na Cmentarzu Centralnym.
