Karl Schabik
1882–1945
Architekt, radca budowlany i radny miasta Gliwice w latach 1919–1945. Przyczynił się do architektonicznego i urbanistycznego rozwoju miasta.
Przyszedł na świat 31 października 1882 r. w Leobschütz, jak nazywały się wówczas Głubczyce. Tam ukończył szkołę powszechną i Królewskie Gimnazjum Katolickie (Königliche Katholische Gymnasium). Na studia wyjechał do miasta Charlottenburg pod Berliniem, obecnie będący dzielnicą stolicy Niemiec, gdzie w 1879 r. z połączenia Berlińskiej Akademii Budowlanej i Królewskiej Akademii Przemysłowej powstała Królewska Wyższa Szkoła Techniczna (Königliche Technische Hochschule).
Studiował budownictwo i architekturę. W 1906 r. uzyskał dyplom inżyniera, w 1910 r. zdał tzw. wielki egzamin państwowy, a dwa lata później zdobył uprawnienia architekta rejencyjnego. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został nie od razu powołany pod broń. Dopiero w lipcu 1916 r. otrzymał przydział do armii i skierowano go na front. Zdemobilizowany 19 listopada 1918 r., zakończył wojnę w stopniu Vizefeldwebela (brak polskiego odpowiednika, najczęściej tłumaczy się jako młodszy sierżant). Za udział w walkach otrzymał po latach Krzyż Honorowy dla Walczących na Froncie (Ehrenkreuz für Frontkämpfer). Po powrocie z Wielkiej Wojny osiadł na krótko w Siegburgu, mieście na południu Nadrenii Północnej-Westfalii, dziesięć kilometrów od Bonn i stamtąd kandydował na stanowisko radcy budowlanego miasta Gliwice. Z powodzeniem. Na posiedzeniu gliwickiej rady miejskiej 22 maja 1919 r. został wybrany na ten urząd 22 głosami „za”, na 33 głosujących.
W 1919 r. zamieszkał w Gliwicach, zajmując początkowo służbowe mieszkanie przy Wilhelmastrasse 7 pod tym właśnie adresem mieścił się bowiem Miejski Urząd Budowlany (Stadtbauamt). 21 października 1919 r. ożenił się z rok młodszą Else Eberhardt. Rok później, 26 października 1920 r. przyszedł na świat ich syn Walter.
Był praktykującym katolikiem. W Gliwicach zaangażował się w życie parafii Wszystkich Świętych. Oprócz uczestnictwa w mszach i nabożeństwach, był również aktywnym członkiem rady parafialnej. Należał do Niemieckiej Partii Centrum (Deutsche Zentrumspartei) – konserwatywnego ugrupowania będącego polityczną reprezentacją katolików, zwolenników tzw. katolicyzmu politycznego, opartego na nauczaniu społecznym Kościoła. Szybko stał się, obok swojego szefa nadburmistrza Georga Geislera i adwokata Thomasa Kaffanke, jednym z lokalnych liderów tej partii.
W latach 1919–1922 był zaangażowany po stronie niemieckiej w polsko-niemieckim konflikcie o Górny Śląsk, za co odznaczono go Śląską Odznaką za Dokonania (tzw. Śląskim Orłem) II klasy (Schlesisches Bewährungsabzeichen).
Wyzwaniem, które stanęło przed nim na samym początku jego kariery, było rozwiązanie problemów mieszkaniowych nowych mieszkańców przybyłych do Gliwic po podziale Górnego Śląska 1922 r. Musiał również opracować i zrealizować koncepcję integracji ze śródmieściem nowych dzielnic, włączonych do miasta w 1927 r. W tym celu powołał zespół, z którego pomocą opracował „Generalny plan rozwoju Gliwic”. By urzeczywistnić te zamierzenia, organizował konkursy architektoniczne i zapraszał do współpracy architektów spoza regionu. Osobiście doglądał wszystkich realizacji budowlanych w mieście. Każdy indywidualny projekt nowego budynku, kamienicy czy domu musiał otrzymać pozytywną opinię Schabika lub któregoś z jego współpracowników – architektów tworzących zespół biura miejskiego radcy budowlanego. Starał się jednak sam choćby rzucić okiem na wszystkie projekty, tak aby organizacja i kształtowanie przestrzeni oraz architektoniczny rozwój miasta następowały według spójnej koncepcji.
Nawiązywał do idei miasta-ogrodu Ebenezera Howarda i pomysłów lansowanych przez berlińskie Niemieckie Towarzystwo Miasta Ogrodu (Deutsche Gartenstadt-Gesellschaft) Stąd projekt opracowany przez jego zespół był przemyślaną i spójną koncepcją urbanistyczną. Rozpoczęto budowę szeregowych, wielorodzinnych i willowych osiedli mieszkaniowych, a jednocześnie sukcesywnie zabudowywano puste kwartały w śródmieściu. Wytyczano nowe ulice, które zyskiwały nowoczesną zabudowę, w śródmieściu bardziej reprezentacyjną. Preferowano powściągliwe w formie budowle utrzymane w stylu uproszczonego klasycyzmu lub w niewielkim nawiązaniu do tendencji historyzujących, choć nie unikano również realizacji w stylu modnego wówczas w Europie modernizmu czy też, jak również mówiono – funkcjonalizmu, które z powodzeniem konkurowały z podobnymi realizacjami powstającymi w tym samym czasie we Wrocławiu czy w Berlinie.
W 1924 r. Schabik przeprowadził się na Friedrichstrasse (ul. Kościuszki), do nowej kamienicy pod numerem 42. To właśnie w okresie międzywojennym, kiedy Schabik kierował miejskim urzędem budowalnym, zrealizowano większość najbardziej spektakularnych inwestycji, które nie tylko zwiększyły komfort życia w mieście, ale i uczyniły z Gliwic ośrodek prawdziwie wielkomiejski. W 1932 r. wybrano go na kolejną kadencję. Nie ograniczał się wyłącznie do zadań wynikających z pełnionej funkcji w zarządzie miasta. Od 1930 r. był m.in. wiceprzewodniczącym Stowarzyszenia Muzeum Górnośląskiego w Gliwicach (Oberschlesischer Museumsverein in Gleiwitz) i przewodniczącym Związku dla Sztuk Pięknych na Górnym Śląsku (Bund für bildende Kunst in Oberschlesien).
Po przejęciu władzy przez nazistów w 1933 r. pozostał w zarządzie miasta, jednak nie wstąpił do NSDAP, ani do żadnej z organizacji afiliowanych partii narodowosocjalistycznej. Od momentu rozwiązania się Niemieckiej Partii Centrum w lipcu 1933 r. pozostał bezpartyjny. Pomimo to nowy nadburmistrz Gliwic Josef Meyer, zagorzały nazista i działacz NSDAP, nie pozbył się go. Co więcej, zgodnie z obowiązującym od 26 września 1935 r. nowym statutem miasta Schabik, jako miejski radca budowlany, znalazł się w gronie pięciu radców miejskich (Stadträte), mających służyć bezpośrednią pomocą nadburmistrzowi w zarządzaniu miastem.
W latach trzydziestych koordynował prace budowalne mające włączyć Gliwice w nowoczesne, ciągi komunikacyjne, jak m.in. budowa odcinków planowanej autostrady Wrocław-Bytom i nowy kanału transportowy. Nie angażował się w działania polityczne realizowane przez partię nazistowską, jednak należy pamiętać, że podlegały mu inwestycje budowalne wynikające z polityki rządzących, w tym również te, do realizacji których po 1939 r. angażowano robotników przymusowych, jeńców i więźniów obozów koncentracyjnych.
Sprawował swój urząd przez 26 lat. Był tą osobą, która bezsprzecznie wywarła największy wpływ na ukształtowanie się wyglądu i układu architektonicznego Gliwic w pierwszej połowie XX wieku. Jako urzędnik miejski, a jednocześnie zdolny architekt i planista odegrał kluczową rolę w opracowaniu spójnej koncepcji rozwoju miasta, którą w znacznej mierze udało się zrealizować jeszcze przed wybuchem II wojny światowej. Był współautorem licznych projektów budowlanych i nowoczesnych rozwiązań infrastrukturalnych, dzięki którym Gliwice przekształciły się w miasto nowoczesne, mogące śmiało konkurować z podobnymi wielkością ośrodkami miejskimi na zachodzie Europy.
Nie opuścił miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Nie wiadomo czy na podstawie wcześniej przygotowanych list proskrypcyjnych, czy za sprawą donosu, 8 lutego 1945 r. został aresztowany przez NKWD. Miał 63 lata. Zesłano go do obozu pracy w Woroszyłowsku (obecnie Ałczewsk na Ukrainie) w Donieckim Zagłębiu Węglowym, skąd już nie wrócił. Inicjator, autor i współtwórca większości inwestycji realizowanych w Gliwicach w pierwszej połowie XX stulecia zmarł 30 listopada 1945 r. w sowieckim łagrze na czerwonkę. Miejsce jego pochówku pozostaje nieznane.
Bogusław Tracz
Przeczytaj także
