Adam Zagajewski

Ojciec inżynierem, absolwentem Politechniki Lwowskiej. Matka ukończyła studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

Kiedy jesienią 1945 r. nadzieja, że Lwów pozostanie w granicach Polski stawała się coraz bardziej płonne, Zagajewscy zdecydowali się na opuszczenie rodzinnego miasta. W październiku 1945 r. wyjechali ze Lwowa i po tygodniu podróży, w bardzo ciężkich warunkach dotarli na Górny Śląsk. Tadeusz, choć namawiany przez przyjaciół, by osiedlić się we Wrocławiu, mając na względzie przede wszystkim trzyletnią córkę Ewę i czteromiesięcznego Adama, nie zdecydował się na dalszą podróż. Zagajewscy postanawiali osiąść w Gliwicach, tym bardziej, że w mieście tym rozpoczęła właśnie działalność Politechnika Śląska. Zamieszkali w kamienicy przy ul. Arkońskiej, niedaleko uczelni. W tej samej kilka miesięcy później osiedlili się państwo Pszoniakowie z synem Wojciechem, późniejszym aktorem.

Zagajewski senior po przybyciu do Gliwic zaangażował się w organizację Wydziału Elektrycznego, Oddziału Telekomunikacyjnego i Katedry Radiotechniki. W 1946 r. uzyskał stopień naukowy doktora nauk technicznych, a rok później został kierownikiem Katedry Radiotechniki.

W 1952 r. Adam rozpoczął naukę w szkole podstawowej, która mieściła się w dawnym Liceum Maryjnym przy ul. Buczka (obecnie ul. Królowej Bony). We wrześniu 1959 r. przekroczył próg V Liceum Ogólnokształcącego przy ul. Górnych Wałów. Przez kolejne cztery lata uczęszczał do klasy „c”. Jej wychowawcą był polonista Włodzimierz Marków, który wspierał literackie pasje młodego Zagajewskiego. W 1963 r. zdał maturę i rozpoczął studia psychologiczne na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zadebiutował w 1967 r. wierszem pt. „Muzyka”, który ukazał się na łamach krakowskiego tygodnika „Życie Literackie”. Rok później wraz z Julianem Kornhauserem, Jerzym Kronholdem i Stanisławem Stabrą współtworzył grupę poetycką „Teraz”. Był jednym z główny autorów jej programu. Nota bene Julian Kornhauser, rok młodszy od Zagajewskiego, dzieciństwo i wczesną młodość także spędził w Gliwicach i również był absolwentem V Liceum Ogólnokształcące przy ul. Górnych Wałów. W programowym artykule grupy pt. „Magiczne zaklęcie, które wyzwala metafora” młodzi poeci postulowali odkłamanie języka, przywrócenie mu wiarygodności i autentyczności oraz głębsze zakorzenienie w życiu codziennym, co miało wzmocnić wpływ literatury na otaczającą rzeczywistość.

W 1968 r. Zagajewski obronił magisterium z psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim. Postanowił pozostać w Krakowie. Tym bardziej, że w tym samym czasie jego ojca dotknęły represje wymierzone w pracowników naukowo-dydaktycznych Politechniki Śląskiej, którzy stanęli po stronie studentów podczas protestów w marcu 1968 r. Tadeusz Zagajewski utracił stanowisko dziekana, odebrano mu kierownictwo katedry i poważnie ograniczono na pewien czas możliwość prowadzenia badań naukowych.

Po ukończeniu studiów Adam podjął pracę w Instytucie Nauk Społecznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Dwa lat później obronił drugie magisterium – z filozofii, również na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jednocześnie był coraz bardziej zauważalny na literackim parnasie. W 1971 r. został przewodniczącym Koła Młodych Oddziału Krakowskiego Związku Literatów Polskich, a w następnym roku nakładem krakowskiego Wydawnictwa Literackiego ukazał się debiutancki tom jego wierszy pt. „Komunikat”. Rok 1972 r. obfitował również w ważkie zmiany w życiu osobistym. Ślub z Danutą Brudnik nie przetrwał jednak próby czasu i małżeństwo zakończyło się rozwodem dziesięć lat później.

W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych był redaktorem działu literackiego dwutygodnika społeczno-kulturalnego „Student” oraz współpracował z miesięcznikami „Znak” i „Odra”. Publikował również w „Twórczości”.

W 1974 r. ukazał się drukiem „Świat nie przedstawiony” Adama Zagajewskiego i Juliana Korhausera – programowa książka pokolenia Nowej Fali, która wywołała ożywioną reakcję w świecie literackim. Autorzy dokonali przeglądu powojennej literatury polskiej, oskarżając część twórców o eskapizm i brak rzetelności we właściwym odzwierciedleniu rzeczywistości społecznej. Przeciwstawiali się rozbudowanej metaforyce obecnej w poezji lat wcześniejszych, postulując odwrót od hermetyczności, pustosłowia i frazeologii. Apelowali o powrót do realizmu.

Rok później Zagajewski wydał swój drugi tom wierszy zatytułowany „Sklepy mięsne” oraz powieść „Ciepło, zimno”. Potwierdzeniem uznania, z jakim spotykała się wówczas jego twórczość jest fakt wyróżnienia go w 1975 r. Nagrodą Fundacji im. Kościelskich.

Dostrzeżony przez polskie środowisko literackie na emigracji, znalazł się jednocześnie na celowniku komunistycznej policji politycznej. Od marca 1975 r. był rozpracowywany przez Służbę Bezpieczeństwa w ramach Sprawy Operacyjnego Rozpracowania kryptonim „Cichy”

Pod koniec 1975 r. znalazł się wśród sygnatariuszy „Listu 59” – protestu intelektualistów przeciwko planowanym zmianom w konstytucji PRL, zwłaszcza wpisaniu do niej kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i wieczystego sojuszu ze Związkiem Sowieckim, zawierającego jednocześnie postulat wpisania do ustawy zasadniczej podstawowych wolności obywatelskich jak wolność sumienia i praktyk religijnych, prawo do wolnego wyboru pracy, wolność słowa i informacji oraz wolność nauki.

W latach 1976–1980 współtworzył niezależne czasopismo „Zapis”. W tym czasie jego szkice literackie i wiersze ukazywały się zarówno w wydawnictwach działających oficjalnie, jak i w tzw. drugim obiegu, co spotkało się z zainteresowaniem czytelników, jak również Służby Bezpieczeństwa. Funkcjonariusze skrupulatnie odnotowywali nie tylko drugoobiegową działalność poety, ale wszelkie literackie i towarzyskie kontakty z osobami, podobnie jak on, zaklasyfikowanymi jako „wrogowie państwa i ustroju”.

W 1978 r. podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych i był jego wykładowcą. W tym samym roku nakładem Wydawnictwa „Znak” ukazał się zbiór jego szkiców literackich pt. „Drugi oddech”, a w Poznaniu w drugim obiegu wyszedł tom wierszy zatytułowany „List”.

W 1979 r. został członkiem Polskiego PEN Clubu. Dzięki otrzymanemu w tym samym roku stypendium Niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej (Deutscher Akademischer Austauschdienst) mógł kolejne dwa lata spędzić w Berlinie Zachodnim.

Nie pozostał bezczynny w obliczu sierpniowych protestów. 23 sierpnia 1980 r. dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami

W 1982 r. wyjechał do Francji i zamieszkał w Paryżu, a kolejny tom jego wierszy ukazał się już nakładem paryskiego Instytutu Literackiego. Został członkiem redakcji „Zeszytów Literackich” – kwartalnika, z którym pozostał związany do końca istnienia pisma, którego ostatni numer drukowany ukazał się w 2018 r.

Następne lata były czasem intensywnej pracy literackiej, a jego twórczość, tłumaczona m.in. na języki niemiecki, angielski i francuski, znalazła uznanie również na wśród czytelników na Zachodzie. Prawie każdego roku ukazywał się nowy zbiór wierszy, esejów czy powieść, które oprócz wydań emigracyjnych miały równocześnie edycje krajowe, w drugim obiegu.

W 1988 r. rozpoczął prowadzenie corocznych cykli zajęć w ramach programu Creative Writing na uniwersytecie w Houston w Teksasie, które prowadził do 2006 r.

W Paryżu w 1990 r. ożenił się po raz drugi, z Mają Wodecką, aktorką i psychoanalityczką, absolwentką psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, która podobnie jak i on od 1982 r. mieszkała we Francji. Oprócz pracy w zawodzie psychologa była tłumaczką. Przełożyła m.in. na język francuski m.in. tomy poezji swojego męża.

Po upadku komunizmu coraz częściej odwiedzał Polskę, w tym również Gliwice. W marcu 1991 r. był na pogrzebie matki, której doczesne szczątki spoczęły na Cmentarzu Centralnym przy ul. Kozielskiej. W tym samym roku ukazał się tom esejów pt. „Dwa miasta”, poświęconych m.in. Lwowowi i Gliwicom, opublikowany równolegle w Paryżu w Bibliotece „Zeszytów Literackich” oraz w krakowskiej Oficyną Literacką.

W 2002 r. wraz z żoną wrócił do Polski, do Krakowa. W Gliwicach bywał częstym gościem. Regularnie odwiedzał ojca. Tadeusz Zagajewski zmarł we wrześniu 2010 r. i spoczął obok swojej żony na gliwickim Cmentarzu Centralnym. Adam przyjeżdżał do Gliwic również na spotkania przyjaciół i znajomych z czasów licealnych organizowanych z okazji kolejnych rocznic matury. W 2006 r. został członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.
Wczesną twórczość poetycką Zagajewskiego była mocno osadzona w poetyce zakorzenionej w programie Nowej Fali. Starał się być wierny dyrektywie, by „mówić wprost”, posługiwać się zwięzłym, prostym zapisem, z dbałością o dyscyplinę składni i emocji. Z biegiem czasu, zwłaszcza w okresie paryskim, jego poezja zaczęła oddalać się od wcześniejszych dyrektyw programowych, stajać się w większym stopniu liryką filozoficzną, o skomplikowanej metaforyce i bogatej symbolice. W eseistyce początkowo podejmował przede wszystkim zagadnienia społecznej i estetycznej roli literatury, by z czasem skupić się na wieloaspektowym opisie rzeczywistości, przy zastosowaniu składników subiektywnych i uniwersalnych. Pisał także powieści i opowiadania, a także parał się tłumaczeniem na język polski m.in. dzieł Raymonda Arona i Mircei Eliadego.

Był laureatem licznych nagród i wyróżnień, m.in. Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1975), Genewa, Nagrody im. Kurta Tucholsky’ego (1985), Nagrody im. Andrzeja Kijowskiego (1986), Prix de la Liberté francuskiego PEN Clubu (1987), Nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego (1988), Nagrody Vilenica (1996), Nagrody Literackiej Nike (1999, 2000), Międzynarodowej Nagrody Literackiejk Neustadt (2004), Nagrody Literackiej Spychera (2005), Europejska Nagroda Poetycka (2010), Chińska Nagroda Literacka Zhongkun (2013), Nagroda Literacka im. Eichendorffa (2014), Nagroda Heinricha Manna (2015), Nagrody im. Jeana Amery’ego i Griffin Prize (2016), Nagroda Księżnej Asturii w dziedzinie Literatury (2017)

Wśród odznaczeń, które otrzymał znalazły się m.in. Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005) Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (2007), Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2012). Był również kawalerem francuskiego Orderu Legii Honorowej (2016) i niemieckiego Orderu Pour le Mérite (2019). W 2019 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Przed wyborami prezydenckimi w Polsce w 2015 roku został członkiem honorowego komitetu poparcia Bronisława Komorowskiego.

Zmarł w Krakowie 21 marca 2021 r. Z powodu obostrzeń wprowadzonych w celu przeciwdziałania pandemii choroby zakaźnej Covid-19, uroczysty pogrzeb odbył się dopiero 10 października 2021 r. Jego prochy złożono w Panteonie Narodowym, w krypcie kościoła pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Krakowie. Na sarkofagu wykonanym z białego marmuru kararyjskiego, wykonanym według projektu artysty-rzeźbiarza Krzysztofa Michała Bednarskiego, wygrawerowany został wiersz „Spróbuj opiewać okaleczony świat” z autografu napisanego ręką poety.